پاتوق

حکمت و فلسفه نماز

نويسنده:آيت الله مکارم شيرازي

منبع: سايت انديشه قم

گرچه نماز چيزي نيست که فلسفه اش بر کسي مخفي باشد، ولي دقت در متون آيات و روايات اسلامي ما را به نکات بيشتري در اين زمينه رهنمون مي گردد:

روح و اساس و هدف و پايه و مقدمه و نتيجه و بالاخره فلسفه نماز همان ياد خدا است, همان « ذکر الله » است که در آيه‌ي فوق به عنوان برترين بيان شده است.

البته ذکري که مقدمه ي فکر, و فکري که انگيزة عمل بوده باشد, چنانکه در حديثي از امام صادق ـ عليه السّلام ـ آمده است که در تفسير جمله ي و لذکر الله اکبر فرمود: ذکرا لله عند ما احل و حرم « ياد خدا کردن به هنگام انجام حلال و حرام »

(يعني به ياد خدا بيفتد به سراغ حلال برود و از حرام چشم بپوشد.)[]

نماز وسيله ي شستشوي از گناهان و مغفرت و آمرزش الهي است چرا که خواه ناخواه نماز انسان را دعوت به توبه و اصلاح گذشته مي کند, لذا در حديثي مي خوانيم: پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله و سلم ـ از ياران خود سؤال کرد: لو کان علي باب دار الحد کم نهر و اغتسل في کل يوم منه خمس مرات اکان يبقي في جسه من الدرن شيء قلت لا, قال: فان مثل الصلاة کمثل النهر الجاري کلما صلي کفرت ما بينهما من الذنوب: « اگر بر در خانة يکي از شما نهري از آب صاف و پاکيزه باشد و در هر روز پپنج بار خود را در آن شستشو دهد, آيا چيزي از آلودگي و کثافت در بدن او مي ماند».

در پاسخ عرض کردند: نه, فرمود: « نماز درست همانند اين آب جاري است, هر زمان که انسان نمازي مي خواند گناهاني که در ميان دو نماز انجام شده است از ميان مي رود»[]

و به اين ترتيب جراحاتي که بر روح و جان انسان از گناه مي نشيند, با مرهم نماز التيام مي يابد و زنگارهائي که بر قلب مي نشيند زدوده مي شود.

نماز سدي در برابر گناهان آينده است, چرا که روح ايمان را در انسان تقويت مي کند, و نهال تقوي را در دل پرورش مي دهد, و مي دانيم « ايمان » و « تقوي » نيرومند ترين سد دربرابر گناهان است, و اين همان چيزي است که در آيه ي فوق به عنوان نهي از فحشاء و منکر بيان شده است , و همان است که در احاديث متعددي مي خوانيم : افراد گناهکاري بودند که شرح حال آنها را براي پيشوايان اسلام بيان کردند فرمودند: غم مخوريد, نماز آنها را اصلاح مي کند و کرد.

نماز, غفلت زدا است, بزرگترين مصيبت براي رهروان راه حق آن است که هدف آفرينش خود را فراموش کنند و غرق در زندگي مادي و لذائذ زود گذر گردند, اما نماز به حکم اين که در فواصل مختلف, و در هر شبانه روز پنج بار انجام مي شود, مرتباً به انسان اخطار مي کند, هشدار مي دهد, هدف آفرينش او را خاطر نشان مي سازد, موقعيت او را در جهان به او گوشزد مي کند و اين نعمت بزرگي است که انسان وسيله اي در اختيار داشته باشد که در هر شبانه روز چند مرتبه قويا به او بيدار باش گويد.

نماز خود بيني و کبر را درهم مي شکند, چرا که انسان در هر شبانه روز هفده رکعت و در هر رکعت دو بار پيشاني بر خاک در برابر خدا مي گذارد, خود را ذره ي کوچکي در برابر عظمت او مي بيند, بلکه صفري در برابر بي نهايت.

پرده‌هاي غرور و خود خواهي را کنار مي زند, تکبر و برتري جوئي را در هم مي کوبد.

به همين دليل علي ـ عليه السّلام ـ در آن حديث معروفي که فلسفه‌هاي عبادات اسلامي در آن منعکس شده است بعد از ايمان, نخستين عبادت را که نماز است با همين هدف تبيين ميکند مي فرمايد: فرض الله الايمان تطهيراً من الشرک و الصلوة تنزيهاً عن الکبر … : خداوند ايمان را براي پاکسازي انسانها از شرک واجب کرده است و نماز را براي پاکسازي از کبر» []

نماز وسيله پرورش فضائل اخلاق و تکامل معنوي انسان است, چرا که انسان را از جهان محدود ماده و چهار ديوار عالم طبيعت بيرون مي برد, به ملکوت آسمانها دعوت مي کند, و با فرشتگان هم صا و همراز مي سازد, خود را بدون نياز به هيچ واسطه در برابر خدا مي بيند و با او به گفتگو بر مي خيزد.

تکرار اين عمل در شبانه روز آن هم با تکيه روي صفات خدا, رحمانيت و رحيميت و عظمت او مخصوصاً با کمک گرفتن از سوره‌هاي مختلف قرآن بعد از حمد که بهترين دعوت کننده به سوي نيکيها و پاکيها است اثر قابل ملاحظه اي در پرورش فضائل اخلاقي در وجود انسان دارد.

لذا در حديثي از امير مؤمنان علي ـ عليه السّلام ـ مي خوانيم که در فلسفه نماز فرمود:

الصلوة قربان کلي تقي : « نماز وسيله ي تقرب هر پرهيزکاري به خدا است. »[]

نماز به ساير اعمال انسان ارزش و روح مي دهد ـ چرا که نماز روح اخلاص را زنده مي کند, زيرا نماز مجموعه اي است از نيت خالص و گفتار پاک و اعمال خالصانه, تکرار اين مجموع در شبانه روز بذر ساير اعمال نيک را در جان انسان مي پاشد و روح اخلاص را تقويت مي کند.

لذا در حديثي معروفي مي خوانيم که امير مؤمنان علي ـ عليه السّلام ـ در وصاياي خود بعد ازآن که فرق مبارکش با شمشير ابن ملجم جنايتکار شکافته شد فرمود: الله الله في الصلوة فانها عمود دينکم : « خدا را خدا دربارة نماز , چرا که ستون دين شما است».[]

مي دانيم هنگامي که عمود هيمه در هم بشکند يا سقوط کند هر قدر طنابها و ميخهاي اطراف محکم باشد اثريندارد, همچنين هنگامي که ارتباط بندگان با خدا از طريق نماز از ميان برود اعمال ديگر اثر خود را از دست خواهد داد. در حديثي از امام صادق ـ عليه السّلام ـ مي خوانيم: اول ما يحاسب به العبد الصلوة فان قبلت قبلا سائل عمله, و ان ردت رد عليه سائل عمله: « نخستين چيزي که در قيامت از بندگان حساب مي شود نماز است اگر مقبول افتاد سائر اعمالشان قبول مي شود, و اگر مردود شد سائر اعمال نيز مردود مي شود»!

شايد دليل اين سخن آن باشد که نماز رمز ارتباط خلق و خالق است, اگر به طور صحيح انجام گردد قصد قربت و اخلاص که وسيله قبولي سائر اعمال است در او زنده مي شود, و گرنه بقية اعمال او مشوب و آلوده مي گردد و از درجه اعتبار ساقط مي شود.

نماز قطع نظر از محتواي خودش با توجه به شرائط صحت دعوت به پاکسازي زندگي مي کند, چرا که مي دانيم مکان نماز گزار, لباس نمازگزار, فرشي که بر آن نماز مي خواند, آبي که با آن وضو مي گيرد و غسل مي کند, محلي که در آن غسل و وضو انجام مي شود بايد از هر گونه غصب و تجاوز به حقوق ديگران پاک باشد کسي که آلوده به تجاوز و ظلم, ربا, غصب, کم فروشي, رشوه خواري و کسي اموال حرام باشد چگوه مي تواند مقدمات نماز را فراهم سازد بنابر اين تکرار نماز در پنج نوبت در شبانه روز خود دعوتي است به رعايت حقوق ديگران.

نماز علاوه بر شرائط قبول يا به تعبير ديگر صحت شرائط کمال دارد که رعايت آنها نيز يک عامل مؤثر ديگر براي ترک بسياري از گناهان است.

در کتب فقهي و منابع حديث, امور زيادي به عنوان موانع قبول نماز ذکر شده است از جمله مسأله شرب خمر است که در روايات آمده است: لا تقبل صلوة شارب الخمر اربعين يوماً الا ان يتوب: « نماز شرابخوار تا چهل روز مقبول نخواهد شد مگر اين که توبه کند.»[]

و در روايات متعددي مي خوانيم: از جمله کساني که در نماز آنها قبول نخواهد شد پيشواي ستمگر است»[]

و در بعضي از روايات ديگر تصريح شده است که نماز کسي که زکات نمي پردازد قبول نخواهد شد, و همچنين روايات ديگري که مي گويد: خوردن غذاي حرام يا عجب و خود بيني از موانع قبول نماز است, پيدا است که فراهم کردن اين شرايط قبولي تا چه حد سازنده است

نماز روح انضباط را در انسان تقويت مي کند, چرا که دقيقاً بايد در اوقات معيني انجام گيرد که تأخير و تقديم آن هر دو موجب بطلان نماز است, همچنين آداب و احکام ديگر در مورد نيت و قيام و قعود و رکوع و سجود و مانند آن که رعايت آنها, پذيرش انضباط را در برنامه‌هاي زندگي کاملاً آسان مي سازد. همة اينها فوائدي است که در نماز, قطع نظر از مسأله جماعت وجود دارد و اگر ويژگي جماعت را بر آن بيفزائيم ـ که روح نماز همان جماعت است ـ برکات بي شمار ديگري دارد که اين جا جاي شرح آن نيست, بعلاوه کم و بيش همه از آن آگاهيم. گفتار خود را در زمينه فلسفه و اسرار نماز با حديث جامعي که از امام علي بن موسي الرضا ـ عليه السّلام ـ نقل شده پايان مي دهيم:

امام در پاسخ نامه اي که از فلسفة نماز در آن سؤال شده بود چنين فرمود:

علت تشريع نماز اين است که توجه و اقرار به ربوبيت پروردگار است, و مبارزة با شرک و بت پرستي, و قيام در پيشگاه پروردگار در نهايت خضوع و نهايت تواضع, و اعتراف به گناهان و تقاضاي بخشش از معاصي گذشته, و نهادن پيشاني بر زمين همه روز براي تعظيم پروردگار. و نيز هدف اين است که انسان همواره هشيار و متذکر باشد, گرد و غبار فراموشکاري بر دل او ننشيند, مست و مغرور نشود, خاشع و خاضع باشد, طالب و علاقمند افزوني در مواهب دين و دنيا گردد. علاوه بر اين که مداومت ذکرخداوند در شب و روز که در پرتو نماز حاصل مي گردد, سبب مي شود که انسان مولا و مدبر و خالق خود را فراموش نکند, روح سرکشي و طغيانگري بر او غلبه ننمايد. و همين توجه به خداوند و قيام در برابر او, انسان را از معاصي باز مي دارد. و از انواع فساد جلوگيري مي کند.[]

بازداري از حرص و آز و کم طاقتي: خداوند متعال مي فرمايد: انسان حريص و کم طاقت آفريده شده و هنگامي که بدي به او رسد بي تابي مي کند و هنگامي که خوبي به او رسد مانع از ديگران مي شود, مگر نماز گزاران, آنان که نماز‌ها را پيوسته انجام مي دهند.[]

پي نوشت‌ها:

[] . بحار الانوار جلد صفحه

[] . وسائل الشيعه جلد , ص , ( باب از ابواب اعداد الفرائض حديث ).

[] . نهج البلاغه, کلمات قصار

[] . نهج البلاغه, کلمات قصار, جمله

[] . نهج البلاغه, نامه‌ها ( وصيت )

[] . بحار ج ص و

[] . بحار, ج, ص

[] . وسائل الشيعه, ج, ص

[] . معارج, آيات تا
 

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: